Oleh: Dr. Nordin Yahaya
LETUPAN paip gas baru-baru ini di Putra Heights, Selangor, telah mengejutkan negara. Insiden ini mencederakan ramai penduduk, merosakkan atau memusnahkan hampir 200 buah rumah, dan menyebabkan ramai penduduk kehilangan tempat tinggal dan harta. Walaupun tiada kematian dilaporkan, gangguan dan kesan emosi ke atas komuniti terjejas amat besar.
Paip tersebut dikendalikan oleh Petronas Gas Berhad (PGB), anak syarikat kepada syarikat tenaga negara Petronas. Dengan kerjasama rapat bersama pasukan kecemasan dan agensi pengurusan bencana, Petronas bertindak pantas untuk mengawal keadaan dan membantu komuniti terlibat.
Namun begitu, hakikat letupan masih boleh berlaku walaupun dengan reputasi cemerlang dan standard operasi bertaraf dunia membuktikan bahawa tiada sistem yang benar-benar kebal terhadap risiko yang tidak dijangka.
Pengajaran Global: Risiko masih wujud
Kegagalan paip telah berlaku di seluruh dunia—walaupun di negara yang mempunyai infrastruktur maju dan peraturan keselamatan yang ketat. Letupan San Bruno di California (2010) mengorbankan 8 orang dan memusnahkan 38 rumah akibat kimpalan yang rosak. Di Carlsbad, New Mexico (2000), pengaratan dalaman menyebabkan letupan maut yang meragut 12 nyawa.
Tragedi serupa di Belgium (Ghislenghien, 2004), yang membunuh 24 orang termasuk anggota bomba, dan di British Columbia, Kanada (2018), menunjukkan bagaimana risiko seperti kerosakan akibat pihak ketiga, pengaratan atau retakan boleh menjadi bencana besar jika terlepas pandang.
Insiden-insiden ini membuktikan bahawa walaupun sistem diurus dengan baik, ia tetap terdedah kepada kegagalan. Masalah kecil yang tidak ditangani boleh menjadi ancaman besar.
Oleh itu, pemantauan berterusan, budaya keselamatan yang kukuh, dan pengurusan risiko bersepadu amat penting—bukan hanya untuk bertindak balas apabila berlaku kegagalan, tetapi untuk mencegahnya lebih awal. Di Amerika Utara, hampir 7,000 insiden paip direkodkan antara 2010 hingga 2021.
Pada tahun 2020 sahaja, kegagalan paip di Amerika Syarikat menyebabkan kerugian melebihi AS$339 juta. Antara puncanya termasuk kegagalan peralatan, pengaratan, kesilapan manusia dan faktor luaran seperti pergerakan tanah atau pembinaan haram berhampiran paip. Statistik ini mengesahkan bahawa risiko tidak boleh dihapuskan sepenuhnya—hanya boleh diminimumkan.
Rekod Malaysia dan pengajaran penting
Malaysia secara umumnya mengekalkan rekod keselamatan paip yang baik, khususnya di bawah pengawasan PETRONAS sejak 50 tahun yang lalu. Syarikat ini telah melaksanakan Sistem Pengurusan Integriti Paip Bersepadu (IPIMS) yang selaras dengan amalan terbaik antarabangsa, merangkumi strategi pemeriksaan, penyelenggaraan dan pemantauan.
Namun, insiden seperti kebakaran paip di Port Dickson (1992), kebakaran Paip Gas Sabah-Sarawak (2022), dan kini letupan Putra Heights, menunjukkan bahawa sistem yang mantap sekalipun perlu terus ditambah baik. Letupan di Putra Heights menandakan satu titik perubahan—bukan sahaja dari segi kemusnahan fizikal, tetapi kerana lokasinya di kawasan perumahan padat dan impak emosi ke atas komuniti yang terjejas.
Malah boleh mengakibatkan kemalangan jiwa. Ia mencerminkan corak global: sistem yang kelihatan kukuh masih boleh gagal apabila risiko muncul atau dipandang enteng.
Ini sepatutnya dilihat sebagai satu seruan nasional. Ia menekankan keperluan segera untuk memperkukuh semua aspek ramalan dan pengurusan risiko—terutamanya di kawasan bandar yang mempunyai tahap pendedahan dan impak yang tinggi.
Selain meningkatkan amalan operasi, mungkin sudah tiba masanya untuk menyemak semula piawaian teknikal reka bentuk dan keselamatan paip. Peralihan daripada pembaikan reaktif kepada budaya keselamatan bersepadu dan proaktif adalah penting, berteraskan akauntabiliti, pandangan
jauh dan kerjasama antara semua pihak berkepentingan.
Penyelesaian lebih pintar: Pengurusan risiko bersepadu
Walaupun Petronas telah melaksanakan Sistem Pengurusan Integriti Paip Bersepadu (IPIMS), insiden di Putra Heights menyerlahkan keperluan untuk pengukuhan dan penambahbaikan. Tumpuan kini perlu beralih daripada sekadar pelaksanaan kepada kematangan sistem—dengan memastikan integrasi yang lancar, penggunaan data yang pintar, dan penyelarasan keputusan di semua peringkat operasi.
Meskipun rekod keselamatan paip negara secara keseluruhannya kekal baik, risiko yang semakin berkembang hari ini memerlukan pendekatan yang lebih sistematik dan menyeluruh. Di sinilah kerangka Pengurusan Risiko Integriti Paip Bersepadu (IPIRM) menjadi sangat penting.
IPIRM ialah satu strategi holistik yang menggabungkan data, teknologi canggih, tenaga kerja berkemahiran, dan kesiapsiagaan kecemasan untuk meramalkan serta mencegah kegagalan—sebelum ia berlaku. Komponen utama IPIRM termasuk:
• Pengesanan awal ancaman – seperti pengaratan, penggalian pihak ketiga, dan pergerakan tanah.
• Teknologi pemeriksaan pintar dan canggih – Alat seperti pemeriksaan dalam talian (ILI) digunakan secara meluas untuk mengesan karat, retakan dan kecacatan lain. Cabaran sebenar kini ialah menganalisis dan mengintegrasikan data ini dengan bijak. Lebih banyak tumpuan perlu diberikan kepada penukaran data pemeriksaan dan operasi kepada maklumat risiko ramalan dan keputusan yang lebih pintar.
• Analitik berkuasa AI dan kembar digital (digital twin) – Model kecerdasan buatan dan pembelajaran mesin boleh menganalisis data sejarah dan masa nyata untuk meramalkan titik potensi kegagalan. Penemuan ini dimasukkan ke dalam sistem
kembar digital—salinan maya paip sebenar—untuk mensimulasikan tekanan, degradasi, atau senario kecemasan bagi pengurusan aset yang lebih proaktif.
• Penguatkuasaan Laluan Rezab (ROW) – melalui pemantauan dron, satelit dan peruntukan undang-undang.
• Personel dan kepimpinan yang kompeten – untuk membuat keputusan tepat pada masanya. Kompetensi perlu diperkasa bukan sahaja dalam Petronas, tetapi di sepanjang rantaian nilai termasuk vendor, kontraktor dan agensi penyokong.
• Keselamatan sebagai nilai bersama – bukan sekadar tanggungjawab, tetapi budaya yang dihayati oleh semua pihak dalam organisasi.
Dengan IPIRM, pengendali paip boleh bergerak daripada bertindak balas kepada meramalkan—dan akhirnya mencegah—kegagalan.
Daripada kesedaran kepada tindakan
Letupan di Putra Heights menjadi peringatan besar kepada semua kemudahan berisiko tinggi yang terletak berhampiran kawasan berpenduduk—termasuk loji petrokimia, stesen janakuasa dan depot bahan api. Kemudahan ini perlu menilai semula protokol kecemasan, model risiko dan strategi komunikasi awam mereka. Ketelusan dan kesiapsiagaan bukan lagi pilihan—ia adalah jangkaan asas oleh komuniti.
Insiden ini bukan sekadar kegagalan infrastruktur, tetapi ujian terhadap pandangan jauh dan daya tahan sistem. Petronas telah bertindak secara profesional, namun tanggungjawab untuk keselamatan masa depan kini perlu dikongsi bersama—oleh pengawal selia, pengendali, kontraktor dan orang awam.
Bagi komuniti yang tinggal berhampiran laluan paip, penting untuk difahami bahawa sistem paip negara dikawal selia dengan ketat dan dipantau secara berterusan.
Artikel ini bukan bertujuan menimbulkan panik, tetapi untuk menyokong budaya keselamatan, keterbukaan dan kesiapsiagaan secara berterusan. Malaysia mempunyai kepakaran teknikal dan keupayaan institusi untuk memimpin dalam inovasi keselamatan.
Tetapi kepimpinan ini memerlukan anjakan pemikiran—daripada prosedur kepada pencegahan, dan daripada pematuhan kepada budaya kerana keselamatan paip bukan sekadar tentang infrastruktur. Ia tentang manusia. Dan masanya untuk bertindak ialah sekarang.
Penulis adalah Profesor Bersara dari Universiti Teknologi Malaysia (UTM) dan ahli Kumpulan Penyelidikan RESA (Reliability Engineering and Safety Assessment), dengan pengkhususan dalam bidang Integriti Struktur dan Pengurusan Risiko. Kini beliau merupakan Sarjana Pelawat Fulbright US-ASEAN di University of Wyoming, Amerika Syarikat.
